QUY MÔ ĐỀN CẢ
- Theo tư liệu lịch sử và tư liệu truyền ngôn thì Đền được hình thành cách đây trên 800 năm, vào thời Nhà Lý. Đền có quy mô kiến trúc đồ sộ, được xây theo lối chữ “Nhất”; bao gồm: Nhà Thượng điện, Trung điện, Hạ điện và Hậu cung (hay còn gọi là cung cấm). Các cụ cao tuổi trong vùng cho biết thì trước những năm 1950, tại đây vẫn còn hiện hữu một ngôi đền rất lớn với ba tòa được làm bằng gỗ có chạm khắc cầu kỳ, có hai cột nanh lớn và các cặp voi đá, ngựa đá được tạc giống như thật với niên đại hàng trăm năm, nặng hàng tấn, xung quanh được trồng tre và những cây cổ thụ che chắn, rất trầm mặc, uy nghiêm.
- Đến khoảng đầu năm 1960, do nằm ngoài đê, lại sát với mép Sông Lam nên Đền Cả dần bị lũ lụt cuốn trôi. Ban đầu là làm đổ cột nanh, sau lấn dần làm hư hỏng Tắc môn, nhà Hạ điện và các hiện vật trong đền như lư hương, tượng ông phổng, tượng quan văn, quan võ, đồ tế khí…bị cuốn trôi, cát vùi lấp. Vì vậy nên đến khoảng năm 1962 – 1963, mặc dù trong hoàn cảnh chiến tranh, bom đạn ác liệt nhưng chính quyền địa phương vẫn huy động sức dân để di dời phần còn lại của Đền Cả là nhà Trung điện vào trong đê để làm trường học. Nhà Trung điện này sau đó đến năm 2002 – 2003 thì được đưa về dựng tại đền Tiên Sơn.
- Trước đó, vào năm 1996, chính quyền địa phương cũng đã cho di dời các cặp voi, ngựa đá vào dựng tại Đài Tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ và sau đó đến năm 2012 lại đưa sang đặt tại Tiên Sơn. Chính vì lẽ đó nên hiện nay tại đền Tiên Sơn vẫn còn tòa nhà Trung điện và các cặp voi đá, ngựa đá của Đền Cả rất đẹp.
- Đến khoảng năm 2000 thì Đền Cả bị phế tích hoàn toàn, chỉ còn lại dấu vết của nền đền, chân móng cột nanh, ban thờ công đồng…Năm 2014, được sự cho phép của Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh, chỉ sau một thời gian ngắn, bằng sự đóng góp công sức của các doanh nghiệp, doanh nhân, các nhà hảo tâm và nhất là bà con nhân dân trên địa bàn nên các hạng mục cơ bản của Đền Cả đã dần được khôi phục.